Eise Eisinga Planetarium door Unesco uitgeroepen tot werelderfgoed (2024)

Wie er binnenloopt reist terug in de tijd, naar het eind van de achttiende eeuw. Smalle gangen met krakende vloerplanken, kleine kamers, de geur van houten binten. Bijna alles in dit huis is zoals het in die tijd was. Alleen het plafond ziet er heel anders uit dan je verwacht.

Omstreeks 250 jaar geleden woonde hier de Friese wolkammer Eise Eisinga, die bij leven internationaal bekend werd als bouwer van een bijzonder ‘hemelsplein’. Niet in de vorm van een bol of als tafelmodel, zoals gebruikelijk was in die tijd. Eisinga bouwde de hemel na in het plafond van zijn woonkamer.

Dertiende werelderfgoed van Nederland

De zon hangt in het midden, met daaromheen de in die tijd bekende planeten: Mercurius, Venus, de aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. De afstanden tussen de planeten zijn duizend miljard maal zo klein als in het echt, maar ze draaien op hun werkelijke snelheid om de zon – en de maan beweegt in 27,32 dagen om de aarde. Dit alles dankzij een ingenieus raderwerk van handgemaakte tandwielen, aangedreven door één enkele slingerklok.

Het Eise Eisinga Planetarium trekt jaarlijks zo’n zestigduizend bezoekers. Dat aantal kan in de nabije toekomst verdubbelen, denkt directeur Adrie Warmenhoven. Onder zijn leiding kreeg het planetarium het predicaat ‘Koninklijk’ en werd het verhaal van Eisinga opgenomen in de Canon van Nederland. Na twee grote uitbreidingen in 2008 en 2016 heeft hij nog één wens over: het planetarium bijschrijven op de Unesco-werelderfgoedlijst. En die wens is nu in vervulling gegaan. Op 19 september 2023 werd het Eise Eisinga Planetarium benoemd het dertiende werelderfgoed van Nederland.

Hoe werd het Eise Eisinga Planetarium werelderfgoed?

Het idee voor de nominatie ontstond tijdens een bestuursvergadering in 2003, waarin Jenny Schoute-Dirkx zich hardop afvroeg of de status iets voor het planetarium zou zijn. Wat er bij een aanvraag komt kijken, wist niemand. Al snel bleek die procedure wel wat voeten in de aarde te hebben. De Rijksoverheid schreef de aanvragen voor de werelderfgoedstatus niet langer zelf, zoals voorheen het geval, maar gemeenten en provincies konden voorstellen doen. Honderden locaties toonden interesse, tientallen meldden zich ook echt aan als kandidaat. Daaronder het Eise Eisinga Planetarium.

In 2010 presenteerde het Rijk een voorlopige lijst met negen kandidaat-erfgoedsites. ‘Het planetarium is op globale schaal uitzonderlijk, vanwege de manier waarop dit fenomeen de egalitaire trek in de Nederlandse samenleving illustreert: een amateurwetenschapper die een fantastisch wetenschappelijk construct maakt, dat bovendien de eeuwen doorstaat,’ aldus het rapport.

Hemel en aarde bewegen

De aanvraag beschreef echter nog niet helder genoeg waarom Eisinga’s hemelplein aan de criteria van werelderfgoed voldeed. Bovendien waren de tijd waarin Eisinga leefde en de relevantie van zijn werk onvoldoende uitgewerkt. ‘De rapportage bevestigde een vermoeden dat bij ons al langer leefde: dat aanzienlijk meer onderzoek nodig was,’ zegt Warmenhoven. (Over dat onderzoek kun je meer lezen in National Geographic Magazine 09-2023.)

Het uiteindelijke dossier voor de aanvraag van het planetarium telt ruim 550 pagina’s en heeft als titel: Hemel en aarde bewegen. Dat is wat Eise Eisinga deed in zijn planetarium en het is ook een adequate omschrijving van wat er de afgelopen twintig jaar in Franeker is gebeurd. Zou Warmenhoven de procedure in 2003 zijn gestart als hij toen wist wat het inhield om op te gaan voor de werelderfgoedstatus? Hij twijfelt: ‘Het was enorm veel werk. Aan de andere kant: kijk wat het ons heeft gebracht.’ En de gloednieuwe werelderfgoedstatus is een bekroning op het harde werk.

Je hebt een verkorte versie gelezen van het verhaal over het Eise Eisinga Planetarium in National Geographic Magazine 09-2023. Wil je het hele verhaal zien? Bestel het nummer hier!